با مشکل مرور همتا برای مجلات چه کنیم

مقدمه   یافته های اقدامات علمی به صورت های مختلف می تواند مورد استفاده قرار گیرد. بهترین راه استفاده از این نوع یافته ها تبدیل آن ها به یک محصول و یا یک روش است که بتواند به طور مستقیم مشکلی از مشکلات بشر را حل نماید، اگرچه تعداد کمی از یافته ها برون داد این گونه دارند. نتیجه ی تعداد بیشتری از طرح های تحقیقاتی در راستای ارتقا دانش و به طور معمول انتشار مقالات علمی در مجلات معتبر دنیا است.1 در زمان دسترسی تعداد 6/2 میلیون مقاله ثبت شده در pubmed عرصه ی پزشکی وجود داشت.2 انتشار دست آوردهای علمی می تواند از رسانه های عمومی مانند رادیو، تلویزیون، خبرگزاری ها، روزنامه ها و نیز مجلات علمی تخصصی شناخته شده باشد، اما زمانی این یافته ها مورد توجه و تفکر قرار می گیرد که انتشار آن در مجلات با مرور همتا صورت گرفته باشد.3 تعداد 3428 مجله ی علمی ـ تخصصی با مرور همتا در عرصه ی علوم پزشکی منتشر می شود. چاپ مقاله پس از مرور همتا نشان دهنده ی بررسی شدن آن توسط اهل علم و فن در تخصص مربوطه می باشد.2   مرور همتا   منظور از مرور همتا بررسی مقاله از نظر محتوا، روش مطالعه، اعتبار یافته ها و نیز منطقی بودن تفسیرها و استدلال ها می باشد. مرور همتا سابقه ی طولانی دارد و آن گونه که منابع نشان می دهد به قرن هیجدهم برمی گردد.4 البته مرور همتا شامل ثبت اختراع، ادعاها و دیده ها نیز می شود. مرور همتا سبب می گردد مشخص شود آیا بررسی منابع به خوبی صورت گرفته، موضوع پژوهش جدید است و نوآوری دارد، تئوری قوی پشت در پس زمینه ی مطالعه بوده، آیا روش به کار گرفته مناسب است و می تواند در اثبات تئوری به کار گرفته شود. مرور همتا مشخص می نماید آیا مورد مطالعه و حجم نمونه مناسب هستند و روشی آماری به کار گرفته شده در بررسی یافته ها مناسب است، هم چنین مشخص می گردد آیا یافته های ارایه شده کافی است و به صورت ساده، قابل فهم ارایه شده اند و در آخر اینکه آیا یافته ها به خوبی تفسیر شده اند و با یافته های دیگران به خوبی مقایسه شده اند، نکات قوت و ضعف مشخص شده و در نهایت نتیجه گیری منطقی از پژوهش در دسترس است.5   چه کسی مرور همتا را انجام می دهد؟   از نظر علمی مرور همتا باید توسط کسی صورت گیرد که کمینه در آن رشته ی تحصیلی هم تراز خود نویسنده ی مقاله باشد، به آن موضوع احاطه داشته باشد و بتواند بررسی نقادانه و سازنده داشته باشد.6 به طور معمول این کار از عهده ی اعضا هیئت علمی دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی و دیگر مراکز علمی برمی آید. انتظار می رود کسی که روی موضوعی مرور همتا می نماید در حال کار روی موضوع باشد و یا عرصه ی پژوهشی ایشان فاصله ی چندانی با موضوع نداشته باشد.   چرا باید مرور همتا صورت بگیرد؟   اگر چه بعضی پژوهش گران و دست اندرکاران نشر موثر بودن مرور همتا را مورد پرسش قرار داده اند،7 اما هنوز هم مرور همتا به عنوان یکی از ابزارهای بررسی انتخاب و چاپ مقاله مورد استفاده قرار میگیرد. مرور همتا نه تنها ارزش مقاله را برای چاپ مشخص می نماید، بلکه در موارد متعدد جلوی سرقت های علمی را نیز می گیرد.8 اینجانب خود به عنوان سردبیر مجله شاهد بوده ام که داور مقاله مشخص کرده این مقاله در گذشته چاپ شده و یا برای چاپ به مجله ی دیگری نیز ارایه شده است. به عنوان داور نیز گاهی متوجه شده ام که مقاله در گذشته در جای دیگری چاپ گردیده است.   تشویق برای مرور همتا چه باشد؟   مرور همتا با چالش هایی روبرو می باشد. به دلیل زیادی مجلات و تعداد مقالات دریافتی بدون شک تقاضا برای مرور همتا افزایش یافته است، این در حالی است که تعداد مرورگران اگر کاهش پیدا نکرده باشد؛ افزایش نیز پیدا نکرده است. دلیل عدم تمایل به مرور همتا در بین افراد دانشگاهی این واقعیت است که در بیشتر موارد عایدی قوی برای فرد ندارد و هیچ قانون نوشته ای فرد را مجبور به این کار نمی نماید. در عین حال، تجربه ثابت می نماید ارسال مقاله به داورانی که به موقع و سازنده داوری می نمایند روز به روز بیشتر می شود.   مرور همتا در صورتی که بخواهد به صورت منطقی سازنده و اصولی صورت گیرد وقت گیر است، و اگر فردی مرور همتا را به موقع و با رعایت استانداردها انجام دهد بیشتر مقالات متعدد به سوی او سرازیر می شود. در حال حاضر، مشوق های در نظر گرفته شده چندان جذاب نبوده اند. بعضی از مجلات بین المللی امکان دسترسی داور را به بعضی از مجلات و منابع اطلاعاتی هرچند برای مدت محدود ممکن می سازند، بعضی ها تشویق مالی مختصری می کنند و بعضی ها فقط به دادن امتیاز و تشکر و قدردانی که شاید در ارتقا موثر باشد، اکتفا می نمایند.9 مجلات داخلی نیز به طور تقریبی به همین گونه عمل می کنند. تشویق مالی که بعضی از مجلات می کنند قابل توجه نیست و امتیازات اختصاص داده شده نیز محدودیت استفاده دارد و برای افرادی که در مراتب بالای دانشگاهی هستند ارزش آن چنانی ندارد. بنابراین به نظر می رسد مشوق های مادی آن گونه که باید و شاید آن قدر جذاب نیستند که بتوانند فرد را مجاب به داوری نماید. البته لازم به یادآوری است برخی از همکاران بزرگوار مرور برای مجلات خارجی را جزو افتخارات خود می دانند و الحق سنگ تمام می گذارند، اما برای مجلات داخلی اینقدر جواب نمی دهند تا سردبیر منصرف شود.   پس هنوز این پرسش باقی است که چه کسی و چرا باید مقالات را داوری نماید؟   به یقین می توان گفت در حال حاضر این داوران مرور همتا هستند که در انتخاب مقالات و انتشار آن ها کمک شایانی به سردبیر مجله می کنند. شاید تنها عاملی که هنوز این داوران را متعهد به این امر می کند احساس وظیفه است. به نظر اینجانب، وظیفه ی یک عضو هیئت علمی است که در حد قابل قبول داوری مقالات را انجام دهد. این احساس وظیفه تنها عاملی است که می تواند فرد را متقاعد به انجام داوری نماید، و بارها اتفاق افتاده فردی که به عنوان داور مقالات فرد مساعدت کننده ی خوبی نبوده، وقتی چاپ مقاله اش به دلایلی که بیشتر مشکل داوری است طول می کشد اعتراض می نماید. نکته ی قابل توجه این است که علاوه بر احساس وظیفه ی ثابت شده که داوری مقالات به ارتقا توانایی علمی فرد نیز کمک می کند، اگر هر هیئت علمی داوری کمینه یک مقاله در ماه را جزو وظایف خود بداند، هیچ سردبیری از نظر داوری مقالات دچار مشکل نخواهد شد و هیچ مقاله ای از نظر بررسی مقالات زمان زیادی را در انتظار نخواهد ماند. شاید لازم باشد با برگزاری کلاس ها یا کارگاه های بیشتر برای اعضا هیئت علمی دانشگاه در مجاب کردن، ترغیب و تعیین تکلیف و وظیفه در این امر موثر باشد.